Robotisering: het kan, maar moet het ook?

Samenvatting

Het thema robotisering staat de laatste tijd weer erg in de belangstelling. Naar aanleiding van een rapport van de economen Frey en Osborne (2013) hebben twee journalisten van de Volkskrant een analyse gemaakt van de mate waarin beroepen in Nederland gevoelig zijn voor robotisering. Zij komen tot de conclusie dat er heel wat banen op de tocht staan. Ook minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) schetste tijdens een toespraak op een SZW-congres (29 september 2014) een scenario van grote technologische werkloosheid.
In een reeks van artikelen in de Volkskrant werden voorbeelden gepresenteerd van wat robotisering allemaal mogelijk maakt: zelfrijdende auto’s, doe-het-zelfbankieren, operatierobots, zelfscannen in de supermarkt. Al deze ontwikkelingen gaan ten koste van banen (chauffeurs, bankmedewerkers, medisch personeel, caissières). Van de andere kant wordt er betoogd dat er ook nieuwe banen worden gecreëerd, zelfs banen waar we nu nog geen idee van hebben. Wat dat betreft, is er eigenlijk weinig nieuws onder de zon, want deze discussies werden in de vorige eeuw ook al gevoerd; alleen heette de rol van technologie toen mechanisering en later automatisering en ICT. De in deze discussies geschetste doemscenario’s over massawerkloosheid als gevolg van nieuwe technologie zijn nooit uitgekomen.
Maar ondanks dat de discussies in principe vergelijkbaar zijn, is het opvallend dat er in de huidige populaire discussies nog steeds vooral een technologisch deterministisch perspectief wordt gehanteerd: het is technisch mogelijk, dus zal het gebeuren. Er is weinig oog is voor wat we ‘organizational choice’ kunnen noemen; keuzeruimte om beslissingen te nemen over de inrichting van het werk. Technologie maakt het mogelijk om het werk op andere, snellere, efficiëntere, goedkopere, minder complexe – of juist complexere – manieren te organiseren. Maar of dat ook daadwerkelijk moet, is een hele andere vraag. Op allerlei niveaus zijn er mogelijkheden om keuzes te maken over of en op welke wijze technologie ingezet kan worden om de productiviteit, en daarmee de welvaart, te verhogen. In de kolommen van TvA is daar in het verleden al aandacht voor geweest, bijvoorbeeld in een themakatern in 2002, een themanummer in 2005, en heel recent nog een column van Joop Schippers in het laatste nummer van 2014. Een belangrijke conclusie daaruit is dat technologie an sich niet bepalend is voor de functiestructuur – en daarmee de beroepenstructuur, werkgelegenheid en kwaliteit van de arbeid – maar de combinatie en afstemming met organisatieontwerpprincipes (‘organizational choice’). Over deze keuzemogelijkheden zien we in de populaire discussies weinig terug. In dit opinie- en debatkatern willen we hier verandering in brengen om zo een verdiepende impuls aan de bestaande discussies te geven.
De vraag die we voor dit TvA-debat aan een aantal auteurs hebben voorgelegd, is de volgende: welke keuzes kunnen, mogen of moeten worden gemaakt om, met het oog op werkgelegenheid en kwaliteit van de arbeid, het proces van robotisering in goede banen te leiden? Kun of moet je dit (willen) sturen/reguleren of moet je het aan de markt overlaten? Wat zijn de lessen uit het verleden en gelden die nog steeds?